Grootse aanpak van de culturele pleinen

De stad Deventer ontwikkelt op voortvarende en passende wijze diverse culturele instellingen in haar binnenstad, en denkt na over de bijbehorende transformatie van de buitenruimtes. BoschSlabbers is gevraagd om het proces verder te brengen tot een gedragen schetsontwerp voor de ‘Lebuinuspleinen’, te beginnen met het Grote Kerkhof.

Afgaande op het applaus na de drukbezochte presentatie in maart 2020 in het stadshuis konden inwoners, ondernemers en andere betrokkenen bij het Grote Kerkhof zich goed vinden in het voorlopige nieuwe ontwerp. Een waterspeelplek, meer bomen en een bestrating en inrichting die maken dat de Lebuinuskerk en andere historische bebouwing beter uitkomen. Volgens die uitgangspunten is het Grote Kerkhof heringericht.

Kussende pleinen

Op de plek waar de Hanzestad Deventer is ontstaan, staat de overweldigend grote Lebuinuskerk. Het bijbehorende voormalige kerkhof en de omliggende pleinen misten echter deze grandeur. Afzonderlijk van elkaar ingericht, rommelig en bovendien was er decennia niets aan gedaan. Het hobbelige asfalt op de Stromarkt, de Nieuwe Markt een ratjetoe, fantasieloos volgeplempt met parkeervakken, het Grote Kerkhof kaal en weinig uitnodigend.

De grootste uitdaging was niet het ontwerp van een goede herinrichting, maar het maken van een plan dat kon rekenen op breed draagvlak en mede-eigenaarschap, en daardoor daadwerkelijk gerealiseerd en beleefd zou worden! Gestart werd met een herinrichtingsplan voor het Grote Kerkhof. Maar al gauw zochten we de samenhang met de andere pleinen. Het ontwerp omvat ook de andere pleinen rond de kerk, zoals de Stromarkt en later ook de Nieuwe Markt en is een totaalcompositie. De pleinen gaan vanzelfsprekend in elkaar over, ‘kussen’ elkaar, en zorgen voor een warm welkom als je vanaf de IJssel de stad inkomt.

Van weerstand naar medestand

Bij aanvang waren de bewoners en ondernemers sceptisch over de herinrichting, vanwege de bagage van eerdere plannen waar ondernemerschap, bestaand reliëf en historische context niet tot uiting kwamen en tot veel weerstand leidden. Ons ontspannen maar intensieve participatietraject heeft geleid tot een breed gedragen project. We zijn in gesprek gegaan, hebben goed geluisterd en ook de ruimte gekregen om ons vakmanschap te laten zien. Zo kom je na een gemeenschappelijke ontdekkingstocht sámen tot het beste ontwerp, dat onder luid applaus werd gepresenteerd in het stadhuis.

Middeleeuwse uitstraling

Dat Lebuinus in de 8e eeuw de IJssel overstak om op de huidige plek van de Lebuinuskerk op een rivierduin een houten kerk te bouwen, inspireerde bijvoorbeeld tot de Lebuinusmasten. Deze ‘lichtstaffen’ doen denken aan de staf van de missionaris en zetten de huidige Lebuinuskerk letterlijk in het licht. Ook de bestrating met bak- en natuursteen markeert de route naar de ingang van de kerk duidelijker en versterkt de middeleeuwse uitstraling. Pleinen sluiten daarmee ook beter op de historische panden rondom. Stoepjes voor oude panden zijn hersteld. Geveltuintjes en extra boompartijen geven de pleinen en het tussenliggend gebied de juiste sfeer. Boompartijen om de pleinen geven accent en bieden beschutting tegen de zon. De terrassen op het Grote Kerkhof liggen beter op de zon en minder dicht op de auto’s die rond het plein kunnen blijven rijden. Een fonteinvloer bij de Lebuinuskerk – die doet denken aan de Bedriegertjes – biedt voor kinderen watervertier. En in deze waterspiegel van de waterspeelplek zie je de middeleeuwse kerk weerspiegeld. De combinatie van grandeur en gemoedelijkheid, dat is de combinatie die we willen en ontbrak.

Dichterlijke boomcirkels

Van Erasmus tot Typhoon en van Jeremia tot Boudewijn Betzema: hun dichterlijke Deventer-teksten hebben een mooie plek op het Grote Kerkhof gekregen. Rondom de bomen op het plein zijn messing boomcirkels met tekstfragmenten geplaatst. Die woorden maken nieuwsgierig naar de historie en bieden stof tot nadenken op deze plek waar 40.000 graven onder de grond liggen.

Eeuwenoude pleinen duurzamer de toekomst in

De herinrichting van de Lebuinuspleinen houdt op verschillende manieren rekening met de klimaatverandering in het hart van de historische stad:

Bomen, groen en verkoeling – De toegenomen hoeveelheid groen in de binnenstad geeft meer schaduw en daarnaast beter verspreide schaduw. Dat zorgt voor minder hittestress. Naast de 28 bomen die blijven staan, komen er in totaal 21 nieuwe bij. We kozen voor verschillende soorten, ook om te voorkomen dat als er een bomenziekte uitbreekt onder één soort ineens álle bomen het loodje leggen. Op het Grote Kerkhof verkeerden helaas niet alle bomen in goede conditie. Zowel vanuit technische als ruimtelijke overwegingen is hier besloten 7 bomen te vervangen door 16 nieuwe exemplaren. Bestaande bomen krijgen een ‘bomen-APK’ door grondverbetering. Tegenover de Botermarkt maakt een deel van de huidige bestrating plaats voor bloemen, planten en hagen. Wie ’s zomers verkoeling zoekt, kan neerstrijken op het terras onder de schaduwrijke bomen. De grote waterspiegel waarin kinderen kunnen spetteren, zorgt voor veel verdamping en ook dat werkt verkoelend.

Materiaalgebruik – De verharding van het ‘oude’ Grote Kerkhof bestond voor een groot deel uit een ratjetoe van gebakken dikformaat klinkers. Deze zijn ‘gemixt’ en hergebruikt tot een gemeleerde mix, waarmee nieuwe CO2-uitstoot en wegkilometers zijn voorkomen. Rondom de Lebuinuskerk heeft het nieuwe plein halfverharding gekregen van regionaal Achterhoeks padvast. Deze verharding is beter waterdoorlatend en samen met de lichtere kleur heeft dit een positief effect op mogelijke hittestress. De Lebuinuspleinen hebben LED-verlichting gekregen volgens een nieuw lichtplan dat de sfeer versterkt.

Afkoppeling hemelwater – Met de herinrichting van de Lebuinuspleinen zijn bestaande straten opgebroken. Bijzonder is dat de Lebuinuspleinen, omliggende daken, een deel van de Mariakerk én het gigantisch grote dak van de Lebuinuskerk volledig van het riool zijn afgekoppeld. Het hemelwater komt in een nieuw, afzonderlijk infiltratiestelsel terecht. Dit stelsel buffert regenwater en infiltreert het in de zandige ondergrond, waardoor meer ruimte en buffercapaciteit ontstaat in het bestaande vuilwaterstelsel en verdroging wordt tegengegaan.

Hoogteprofiel nieuwe inrichting – De openbare ruimte is zo ingericht, dat bij hevige regenval de openbare ruimte als buffer kan dienen. Zo is de Stromarkt (en ook de Nieuwe Markt in de toekomst) voorzien van een zogenaamd ‘hol’ profiel. Hierdoor kan er tijdelijk meer water in de openbare ruimte worden opgevangen. De bestrating van het Grote Kerkhof heeft afschot (een helling) weg van de gevels gekregen. Hemelwater wordt opgevangen in een goot nabij de hardsteenband, die ligt verder van de bebouwing af. Maar ook het natuurlijk afschot richting de IJssel wordt niet verstoord. Het vervult de functie van ‘calamiteitenbuffer’, zodat individuele panden gevrijwaard blijven van wateroverlast bij hevige regenval.